كم‌خوني وضعيتي است كه در آن تعداد يا اندازه گلبول‌هاي قرمز و يا مقدار هموگلوبين موجود در خون كاهش يافته و تبادل اكسيژن و دي‌اكسيدكربن بين خون و سلول‌هادچار اختلال مي‌شود.
به گزارش خبرنگار سایت پزشکان بدون مرز، از علل ايجادكننده كم‌خوني مي‌توان كمبودهاي تغذيه‌اي، خونريزي، ناهنجاري‌هاي ژنتيكي، بيماري‌هاي مزمن و يا مسموميت‌هاي دارويي را نام برد. منظور از كم‌خوني‌هاي تغذيه اي كم‌خوني‌هايي است كه در اثر دريافت ناكافي مواد مغذي ايجاد مي‌شوند.
آیا می دانید ؟
فقر آهن شایعترین علت کم خونی در جهان است .
40 درصد جمعیت جهان دچار فقر آهن هستند .
چه نکاتی در رژیم غذایی می تواند به درمان کم خونی فقر آهن کمک کند ؟
چه غذاهایی جذب آهن را مختل می کنند و چگونه باید با این مشکل مقابله کرد ؟
کم خونی فقر آهن سالانه چندین میلیون ضرر اقتصادی به همراه دارد.
به احتمال بیش از 30 درصد شما هم دچار کم خونی فقر آهن هستید .
کم خونی فقر اهن موفقیت تحصیلی و آینده کودکان را تهدید می کند .
کم خونی یکی از علل مهم مرگ و میر زنان باردار است .
بیش از نیمی از زنان باردار و کودکان زیر 2 سال دچار کم خونی فقر آهن هستند .
علائمی همچون ضعف و خستگی ، رنگ پریدگی ، سرگیجه ، عدم تمرکز ، کاهش یادگیری و افت بهره وری می تواند با کم خونی ارتباط داشته باشد .
آنمی فقر آهن
کمبود آهن و آنمی ناشی از آن یکی از شایع ترین مشکلات تغذیه ای جهان است . بیش از 2 میلیارد نفر از مردم جهان دچار کم خونی و کمبود آهن هستند .
چنانچه برای ساختن گلبول های قرمز خون ، آهن به مقدار کافی در دسترس بدن نباشد ابتدا فرد از ذخائر آهن بدن خود استفاده می کند ، سپس در صورت ادامه کمبود، ذخائر آهن بدن کاهش می یابد . زمانی که کمبود آهن ادامه یابد، ذخائر آهن بدن تخلیه می شود و کم خونی فقر آهن بروز می کند . پس کاهش ذخایر آهن بدن طی 3 مرحله اتفاق می افتد:
1- تخلیه ذخائر آهن :
در این مرحله ذخائر آهن به دلیل کاهش ورود و جذب آهن و یا اتلاف آن کاهش می یابد و نشانه آن کم شدن غلظت فریتین است . هر چند این مرحله اثرات واضحی بر عملکرد انسان ندارد ولی نشانگر یک وضعیت هشدار دهنده و مرزی است ، بطوریکه هرگونه کاهش بعدی میزان آهن بدن باعث کاهش سطح ترکیبات عملکردی مثل هموگلوبین و بروز اثرات آن و کاهش بهره وری خواهد شد .
2- فقر آهن:
در این مرحله ذخائر آهن بدن تخلیه شده بعلاوه جذب آهن در برابر اتلاف آن کافی نیست در نتیجه ساخت گلبول قرمز همراه با فقر آهن صورت می گیرد و نشانه آن کاهش غلظت هموگلوبین به دلیل اختلال در ساخت آن است، در این مرحله اختلالات عملکردی متناسب با سطح کمبود آهن بروز می کند .
3- کم خونی فقر آهن :
این مرحله شدیدترین شکل کمبود آهن است، بدین ترتیب که پس از تخلیه ذخائر آهن بدن و افزایش اتلاف آهن در مقابل کاهش جذب آن ، اثرات شدید عملکردی فقر آهن بروز می کند كه نشانه آن کاهش بیش از پیش غلظت هموگلوبین بعلاوه تغییر شکل گلبولهای قرمز بصورت کوچک شدن و کمرنگ شدن ( میکروسیتیک و هیپوکرومیک ) می باشد .
علل :
1- دریافت ناکافی آهن در مقایسه با نیاز بدن بعلت:
کمبود آهن در رژیم غذایی روزانه که عوامل زمینه ای همچون : توانایی خانواده ها در تأمین غذای کافی با کمیت و کیفیت مطلوب در طول سال برای تمام اعضا ی خانواده، مراقبت تغذیه ای و بهداشتی از بانوان در سنین باروری و کودکان ، دسترسی خانواده ها به خدمات بهداشتی با کیفیت مناسب و محیط سالم ، میزان فقر ، بی سوادی و دیگر محرومیت های اجتماعی در ان دخیل هستند .
2- کاهش جذب آهن مصرفی بعلت :
کاهش ترشح اسید معده، مشکلات گوارشی
مصرف کم مواد افزاینده جذب آهن و مصرف زیاد مهارکننده های جذب آهن (چون : مصرف چای یا قهوه همراه یا بلافاصله بعد از غذا )
گیاهخواری بعلت پایین بودن جذب آهن موجود در غذاهای گیاهی مثل حبوبات و سبزیجات
ابتلای مکرر به بیماریهای عفونی مثل اسهال و عفونت های تنفسی که بعلت بی اشتهایی و کم شدن جذب ، موجب کمبود آهن می شوند .+
3- افزایش اتلاف آهن موجود در بدن بعلت :
خونریزی شدید در دوران قاعدگی
بیماریهای دستگاه گوارش مثل زخم معده ، زخم اثنی عشر و هموروئید
ابتلا به آلودگی های انگلی مثل ابتلا به کرم های قلابدار و ژیاردیا
تخلیه ذخائر آهن در بدن زنان بعلت بارداری های مکرر و با فاصله کمتر از 3 سال
4- افزایش نیاز بدن به آهن در دوران بارداری و رشد ( سنین کودکی و نوجوانی)
چه افرادی در معرض کمبود آهن و کم خونی فقر آهن قرار دارند؟
1- زنان در سنین باروری بویژه زنان باردار
در دوران بارداری به علت رشد جنین ، جفت و افزایش حجم خون مادر ،نیاز به آهن افزایش می یابد .
بارداری های مکرر به خصوص با فاصله کم موجب تخلیه ذخائر آهن بدن مادر می شود .
2- کودکان خردسال
کودکانی که با شیر مادر تغذیه نمی شوند چون اهن شیر مادر بهتر از سایر شیرها جذب می شود .
نوزادان کم وزن ( کمتر از 2500 گرم ) از 2 تا 3 ماهگی ممکن است دچار کمبود آهن شوند .
کودکان 2 تا 5 سال به علت ابتلا به عفونت های شایع دوران کودکی ( اسهال و عفونت های تنفسی ) و آلودگی های انگلی در معرض کمبود آهن قرار دارند .
کم خونی فقر آهن در 2 سال اول زندگی ، اثرات غیر قابل جبرانی بر رشد و تکامل مغزی کودک دارد.
3-نوجوانان
دختران و پسران نوجوان به علت جهش رشد به آهن بیشتری نیاز دارند و دختران نوجوان به علت شروع عادت ماهیانه بیشتر در معرض خطر کم خونی قرار دارند .
عوارض سایکو سوشیال کم خونی فقر آهن:
1- در شیر خواران و کودکان :
اختلال در تکامل و هماهنگی سیستم اعصاب حرکتی
اختلال در تکامل گفتاری
کاهش قدرت یادگیری و افت تحصیلی
تغییرات رفتاری (بی تفاوتی، خستگی، بی حسی)
کاهش مقاومت بدن در برابر عفونت ها
کم خونی فقر آهن در دوران شیرخوارگی و اوایل کودکی موجب کاهش ضریب هوشی می شود.
2- در زنان باردار :
ضعف و ناتوانی بدنی
افزایش خطر مرگ و میر مادر به هنگام زایمان
افزایش خطر تولد نوزاد کم وزن ، نارس و سقط جنین
3-در بزرگسالان (هر دو جنس) :
کاهش قدرت کاری و ظرفیت یادگیری
خستگی زودرس
تشخیص:
فقر آهن و کم خونی ناشی از آن از دو طریق علائم بالینی و شاخص های آزمایشگاهی قابل تشخیص است .
1- علائم بالینی:
با توجه به میزان و شدت تخلیه ذخائر آهن در بدن شامل:
رنگ پریدگی پوست، زبان و مخاط داخل لب و پلک چشم
خستگی زودرس
سیاهی رفتن چشم
سرگیجه
سردرد
تهوع
بی اشتهایی
بی تفاوتی
خواب رفتن و گزگز دست و پاها
کاهش توان کاری و مقاومت بدن
تمایل به خوردن مواد غیر معمول مثل : مهر یاخاک ، یخ ، برنج خام ، ماکارونی خام
در مراحل پیش رفته : تغییر شکل ناخن ها ، ورم قوزک پا و تنگی نفس همراه با تپش قلب می باشد .
شایان ذکر است با توجه به عمومی بودن بسیاری از علائم فوق ، بروز هر یک از آنها به تنهایی نمی تواند فقر آهن و کم خونی را اثبات نماید و بایستی از همراهی دیگر علائم و نشانه هاي آزمایشگاهی در جهت تشخیص قطعی استفاده نمود .
از طرف دیگر ممکن است فقر اهن و کم خونی در ابتدا علائم فوق را ایجاد نکند ، لذا مراجعه به پزشک و بررسی دوره ای سطح شاخص های آزمایشگاهی همچنین استفاده از روشهای پیشگیری در کنترل‌فقر‌آهن ضروری به نظر می رسد .
2 – شاخص های آزمایشگاهی :
اساس تشخیص فقر آهن اندازه گیری شاخص های آهن در خون محیطی است .این شاخص ها شامل:
آهن
TIBC ( ظرفیت کل اتصال آهن )
فریتین :
سطح فریتین نشانگر ذخیره آهن بدن است و چنانچه به کمتر ازng/ml 12 کاهش پیدا کند قویاً فقر آهن را مطرح می کند .
اشباع ترانسفرین ( نسبت آهن سرم به غلظت ترانسفرین یا TIBC)
فقر آهن باعث کاهش آهن سرم ، افزایش TIBC ،کاهش فریتین و کاهش اشباع ترانسفرین می شود.
متداولترین شاخص های مورد استفاده در کم خونی فقر آهن : میزان هموگلوبین و هماتوکریت است .
نکته قابل توجه این است که میزان هموگلوبین و هماتوکریت بسته به سن ، جنس، بارداری، ارتفاع، استعمال دخانیات و احتمالاً عوامل ژنتیکی متفاوت می باشد .
سطح بحرانی هموگلوبین (گرم در دسی لیتر )
– کودکان 6 ماهه تا 5 ساله کمتر از 11
– کودکان 6 تا 14 ساله کمتر از 12
– مردان بزرگسال کمتر از 13
– زنان بزرگسال غیر باردار کمتر از 12
– زنان باردار کمتر از 11
اگر میزان هموگلوبین و هماتوکریت از سطوح بحرانی پایین تر بیافتد ، افراد دچار کم خونی می شوند .
اما یافته های اصلی کم خونی فقر آهن یعنی کوچک و کم رنگ شدن گلبولهای قرمز ( میکروسیتوز و هیپوکرومی ) همچنین اشکال غیر طبیعی گلبول قرمز که در صورت فقر آهن شدید ایجاد می شوند در مراحل اولیه در لام خون محیطی وجود ندارند .
نکته قابل توجه این است که ممکن است فردی دچار کمبود آهن باشد اما هنوز میزان هموگلوبین خون او کاهش نیافته باشد. بنابراین اگر فردی دائماً احساس خستگی و ضعف می کند ممکن است دچار کمبود آهن باشد و باید به پزشک مراجعه نماید .
پیشگیری و کنترل :
1- مکمل یاری :
مکمل یاری با آهن دارویی که فروسولفات می باشد متداولترین روش برای کنترل کم خونی است . مکمل یاری معمولاً 3 هدف کلی را دنبال می کند :
پیشگیری از بروز فقر آهن
پیشگیری از پیشرفت فقر آهن به سوی کم خونی
درمان کم خونی فقر آهن
طبیعی است در برخورد با مشکل کم خونی بانوان، فقط درمان کوتاه مدت دوران بارداری یعنی زمانی که نیاز به آهن به حداکثر می رسد، کارا و موثر نخواهد بود .
افزایش ذخائر آهن دختران علاوه بر اثرات سریع بر بهره وری آنها، موجب بهبود ذخائر آهن در اولین بارداری نیز خواهد شد .
مکمل یاری علاوه بر بهبود وضعت آهن نوجوانان،می تواند منجر به بهبود رشد هم بشود .
بطورکلی در مناطقی که شیوع کم خونی در زنان باردار حداقل 30 درصد باشد مکمل یاری تمام زنان باردار و کودکان 6 ماهه تا 5 ساله ضروری است .
2- راهکارهای اساسی برای پیشگیری از کمبود آهن و کم خونی فقر آهن
– از منابع غذایی حاوی آهن مانند : گوشت ، جگر، تخم مرغ، سبزیجات برگ سبز ( جعفری ، اسفناج )، میوه های خشک (برگه ها) ، مغزها ( پسته ، بادام ، فندق ، گردو … ) استفاده نمایید .
– همراه با غذا گوجه فرنگی ، کاهو ، کلم ، فلفل سبز دلمه ای و یا سبزیجات تازه (سبزی خوردن ) و بعد از غذا میوه جات بخصوص مرکبات که حاوی ویتامین ث می باشند استفاده نمایید .
– از غلات و حبوبات جوانه زده استفاده نمایید زیرا جوانه زدن غلات و حبوبات باعث افزایش جذب آهن به میزان تقریباً 2 برابر می شود .
در برنامه غذایی کودکان و نوجوانان
– از انواع خشکبار مثل توت خشک ، برگه آلو ، انجیر خشک ، کشمش ، و… به عنوان میان وعده استفاده نمایید .
به خانواده ها آموزش دهید:
– از نانی که از خمیر ورنیامده و با جوش شیرین تهیه شده باشد استفاده ننمایندزیرا جذب آهن را کاهش می دهد .
– مصرف آهن تکمیلی در گروههای در معرض خطر از جمله زنان باردار و کودکان از زمان شروع تغذیه تکمیلی (6 ماهگی ) تا 2 سالگی
– با جمع آوری و دفع زباله ها از بیماریهای عفونی روده ای که توسط حشرات و جوندگان منتقل می شوند جلوگیری نمایند .
– برای جلوگیری از آلودگی های انگلی اصول بهداشت فردی را رعایت نمایند .
به مادران باردار آموزش دهید:
– از پایان ماه چهارم بارداری تا 3 ماه پس از زایمان روزانه یک قرص آهن مصرف کنند .
نیاز زنان باردار به دریافت قرص آهن حیاتی است .زیرا 40 درصد مرگ و میر هنگام زایمان ناشی از کم خونی شدید فقر آهن است .
– برای کاهش عوارض احتمالی ناشی از مصرف قرص آهن مانند : تهوع ، درد معده ، یبوست و … قرص آهن را همراه یا بلافاصله بعد از غذا مصرف نمایند
پزشکان بدون مرز
