تعطيلات عيد، فرصت مناسبي است براي تجديد قواي روحي و جسمي و لذت بردن از طبيعت بهاري و البته خوردن غذاها و تنقلاتي كه در مهماني‌ها و ديد و بازديدها تدارك ديده شده است، اما گاهي بي‌توجهي به تغذيه و مصرف مواد غذايي ناسالم يا افراط در مصرف مواد غذايي پركالري مانند آجيل، شيريني، شكلات و انواع و اقسام تنقلات رنگارنگ علاوه بر افزايش وزن مي‌تواند باعث بروز عوارضي مانند چربي خون، افزايش فشارخون و هزار و يك دردسر ديگر شود كه خوشبختانه بيشتر افراد جامعه از اين بيماري‌ها و عوارض آن اطلاع كامل دارند.
اما با وجود اين اطلاعات، برخي نه تنها خودشان نمي‌توانند در برابر مصرف آنها مقاومت كنند بلكه ديگران را هم تشويق به خوردن مي‌كنند و معتقدند بعد از تعطيلات، فرصت براي رژيم گرفتن هست و از همه بدتر اين‌كه فرهنگ جامعه به گونه‌اي است كه اغلب ما فكر مي‌كنيم چنانچه به مهمان بيشتر تعارف كنيم يعني احترام بيشتري به او گذاشته‌ايم؛ گاهي آنقدر به مهمان اصرار به خوردن مي‌كنيم كه وي به مرز انفجار مي‌رسد. چنين فرهنگي نه تنها نشان‌دهنده احترام و توجه به مهمان نيست، بلكه گاهي مي‌تواند باعث دردسر و زحمت او نيز بشود. بايد گفت همه اين باورهاي غلط نتيجه‌اي جز سوءتغذيه، چاقي و بيماري ندارد.
آجيل، منبع غني از ويتامين و املاح
آجيل، شيريني، ميوه‌هاي خشك، انواع شكلات و آبنبات از تنقلاتي است كه بيشتر خانواده‌ها براي اين ايام تهيه مي‌كنند. اين تنقلات جزو مواد غذايي پركالري و پرانرژي محسوب مي‌شوند كه البته بين آنها، مغزها و ميوه‌هاي خشك از ارزش غذايي بالايي برخوردارند اما شيريني، شكلات و انواع دسرهايي كه در اين ايام تهيه و مصرف مي‌شود ارزش غذايي پاييني دارند.
همان طور كه اشاره شد، مغزها انرژي بالايي دارند؛ به طوري كه مصرف 100 گرم آجيل شيريني حدود 600ـ500كيلو كالري انرژي به بدن مي‌رساند، اما با اين تفاوت كه شيريني‌ها از نظر ريزمغذي‌ها كاملا فقير هستند. مغزها منبع بسيار قوي از ويتامين‌هايي چون A، E، آهن، منيزيم و منبع بسيار خوبي از املاحي مانند فسفر، منگنز، كلسيم و سلنيوم هستند. از طرفي، مغزها غني از تركيباتي چون امگا 6 و امگا 3 هستند؛ در حالي كه اين ريزمغذي‌ها پرفايده در شيريني‌ها وجود ندارد. پس بهتر است به جاي مصرف شيريني و شكلات كه سرشار از اسيد چرب ترانس (نوعي چربي است كه در فرآيند تبديل كردن روغن مايع به جامد توليد مي‌شود )است و زمينه‌ساز افزايش كلسترول بد در خون و كاهنده كلسترول خوب است، از مغزها و ميوه‌ها كه سرشار از ويتامين‌ها و املاحي مانند ويتامين C، پتاسيم و تركيبات پلي‌فنول‌ها كه آنتي‌اكسيدان بوده و از بدن در برابر بيماري‌ها محافظت مي‌كند، استفاده كنيد.
مفيد بودن، دليل بر افراط در مصرف نيست
وقتي از مفيد بودن يك ماده غذايي صحبت مي‌شود برخي به اشتباه فكر مي‌كنند مجازند هر مقدار كه مي‌خواهند از آن ماده غذايي استفاده كنند؛ در حالي كه افراط در مصرف مواد غذايي مفيد نيز مي‌تواند به بروز بيماري منجر شود. اين موضوع درباره مغزها و ميوه‌هاي خشك نيز صادق است يعني مصرف بي‌رويه و بيش از نياز بدن در همه افراد بخصوص در بيماراني مانند ديابتي‌ها و افرادي كه مبتلا به پرفشاري و چربي خون هستند، مي‌تواند عواقب ناخوشايندي داشته باشد. 3 اصل مهم تغذيه تعادل، تناسب و تنوع است يعني كسي كه تنها يك يا چند گروه محدود و خاص از مواد غذايي را مصرف كند و از بقيه گروه‌هاي غذايي غفلت كند، مطمئنا از خيلي از مواد ضروري و لازم براي بدن محروم شده و همين مي‌تواند سلامت وي را به خطر بيندازد. بنابراين با توجه به اين 3 اصل مهم نبايد در ايام نوروز از گروه‌هاي ديگر غذايي غفلت كرد و تنها به دليل بالا بودن ارزش غذايي آجيل‌ها يا ميوه‌ها از گروه‌هاي ديگر مانند لبنيات يا سبزي‌ها غفلت كرد و اين موضوع بخصوص در مورد كودكان كه در حال رشد هستند از اهميت بيشتري برخوردار است.
اما شايد اين سوال براي شما مطرح شود پس چرا برخي محققان تغذيه بر اين باورند كه با خوردن آجيل مي‌توان وزن كم كرد و آيا اساسا چنين ادعايي درست است در جواب اين افراد بايد گفت بله چنين گفته‌اي صحيح است، اما بايد اصول آن رعايت شود. آجيل را بايد قبل از وعده غذايي مصرف كرد تا مقداري از اشتهاي كاذب فرد كم شود و البته مقدار آن نيز نبايد بيشتر از يك مشت باشد. كساني كه عادت دارند بعد از وعده غذايي آجيل مصرف كنند، با اين كار نه تنها وزن كم نمي‌كنند، بلكه دچار اضافه وزن و چاقي هم خواهند شد. پزشكان اين روش را به كساني كه وزن پاييني دارند و مي‌خواهند چاق شوند توصيه مي‌كنند.
مصرف آجيل، ضامن سلامتي
مصرف آجيل مي‌تواند از بسياري از بيماري‌ها از جمله بيماري‌هاي قلبي و عروقي پيشگيري كند. مغزها با افزايش كلسترول خوب و كاهش كلسترول بد خون مي‌تواند ريسك بيمارهاي قلبي را 20 تا 50 درصد كاهش دهد و اين در صورتي محقق مي‌شود كه مصرف مغزها در بلند مدت جزو الگوي غذايي فرد باشد و با خوردن مثلا يك يا چند وعده نمي‌توان چنين انتظاري داشت. مطالعات نشان مي‌دهد مصرف منظم و به ميزان كافي مغزهاي تازه، ريسك ابتلا به بيماري‌هايي مانند ديابت و سرطان‌ها بويژه سرطان پروستات، سينه و ريه را به طرز چشمگيري كاهش مي‌دهد. جالب است بدانيد مصرف مغزها در بيماران مبتلا به پرفشاري خون مي‌تواند فشار خون را كاهش دهد؛ به شرطي كه مغزها شور نباشد و به شكل تازه و خام مصرف شود.
حساسيت از نوع آنافيلاكسيك
آلرژي يا حساسيت به مغزها بويژه در كودكان چنانچه مورد غفلت واقع شود مي‌تواند دردسرآفرين شود. گاهي برخي كودكان نسبت به بعضي خوراكي‌ها از جمله مغزهايي مانند بادام‌زميني چنان آلرژي دارند كه حتي مي‌تواند باعث شوك آنافيلاكسيك شود. بنابراين خانواده‌ها بايد در اين ايام بويژه در مورد كودكان توجه خاصي داشته باشند، زيرا حساسيت‌هاي شديد مي‌تواند باعث درگير شدن سيستم تنفسي آنها شده و حتي به مرگ كودك منجر شود. بنابراين بروز علائمي مانند خارش و التهاب پوست دست، صورت و لب‌ها، حالت تهوع و درد در ناحيه شكم و اسپاسم‌هاي گوارشي و نهايتا درگيري سيستم تنفسي مي‌تواند هشداري جدي براي خانواده‌ها باشد. در چنين شرايطي لازم است هرچه سريع‌تر به مركز درماني مراجعه شود، ولي درصورتي كه به مراكز درماني دسترسي نداريد، مي‌توانيد از يك آنتي‌هيستامين استفاده كنيد و در اولين فرصت به مراكز بهداشتي و درماني مراجعه كنيد.
از ديگر موضوعات مورد توجه والدين، مصرف آجيل در كودكاني است كه هنوز توانمندي و قدرت مصرف درست آنها را ندارند. حتما شما هم بارها شاهد اين صحنه بوده‌ايد كه گاهي يك تخمه كوچك راه تنفسي كودك را مسدود كرده و باعث نگراني خانواده‌ها و گاهي بروز فاجعه‌اي براي كودك شده. بنابراين بهتر است به كودكان آموزش‌هاي لازم داده شود و هنگام مصرف آجيل والدين نظارت لازم را داشته باشند. توصيه مي‌شود آجيل را به قطعات كوچك درآوريد و آن را با پوست در اختيار كودكان قرار ندهيد و چنانچه كودك شما دچار حادثه شد، در وهله اول بايد خونسردي‌تان را حفظ كنيد، سپس وي را به پشت خوابانده و به قسمت نرم شكم درست زير دنده‌ها در دو طرف همزمان فشار كمي وارد كنيد و سپس جسم خارجي را از گلوي كودك خارج كنيد، اما اگر موفق به انجام آن نشديد، لازم است هر چه سريع‌تر كودك را به مراكز درماني يا امدادي منتقل كنيد.
افلاتوكسين تهديدي جدي براي كبد
مغزهاي كهنه به سم افلاتوكسين آلوده هستند. اين سم مي‌تواند سيستم ايمني بدن و بخصوص كبد را دچار آسيب‌هاي جدي كند. همان‌طور كه مي‌دانيد، بعد از قلب، كبد از حساس‌ترين اندام داخلي بدن محسوب مي‌شود و فردي كه طولاني‌مدت با خوردن اين آجيل‌هاي آلوده، سم افلاتوكسين را به مرور وارد بدنش كرده است، علاوه بر ناراحتي‌هاي گوارشي، حتما به بيماري‌هاي شديد كبدي نيز دچار خواهد شد.
آجيل خوب چه ويژگي‌هايي دارد؟
بسياري از افراد سودجو با نزديك شدن به ايام نوروز، فرصت را غنيمت شمرده و درصدد فروش مغزهاي ناسالم و به اصطلاح مانده و كهنه بر مي‌آيند. آنها از ترفندهاي بسياري براي فروش اين آجيل‌ها استفاده مي‌كنند، از جمله اين‌كه آنها را در بسته‌بندي‌هاي شكيلي قرار مي‌دهند و روي آن را از آجيل سالم و تازه پر مي‌كنند يا اين‌كه آجيل كهنه را بو داده و با رنگ‌هاي غذايي مثل زردچوبه يا رنگ‌هاي غيرمجاز و خطرناك يا طعم‌دهندهايي مثل فلفل كه كهنگي آن را پوشش مي‌دهند، آنها را رنگ و لعاب مي‌دهند و در واقع آنها را فرآوري كرده تا كهنه بودن آن مشخص نشود. بنابراين بهتر است آجيل را به شكل بسته‌بندي از فروشگاه‌ها يا مراكز معتبر تهيه كنيد و از خريد آجيل فله‌اي بپرهيزيد. همچنين نوع خام آن را انتخاب كنيد. آجيل خام، هم ارزش غذايي بالاتري دارد و هم براحتي مي‌توان به سالم بودن آن پي برد، زيرا نگهداري آجيل خام، خيلي سخت است. بنابراين تنها با چشيدن آجيل خام در صورتي كه مزه ماندگي و كهنگي ندهد، مي‌توانيد به سالم و تازه بودن آن اطمينان كنيد. از مصرف مغز گردوهاي سياه شده كه عمدتا به دليل رشد كپك‌ها و قارچ‌ها بوده و بر اثر رشد اين عوامل، سموم خطرناكي مانند توكسين‌ها در آن ايجاد مي‌شود، جدا خودداري كنيد.
مغزها هركدام ويژگي خاصي دارند كه با دقت به اين خصوصيات براحتي مي‌توان به سالم و تازه بودن آن پي برد، به طور مثال پسته سالم را با توجه به ويژگي‌هاي ظاهري‌اش مي‌توان تشخيص داد. رنگ از مشخصه‌هايي است كه تازگي مغز را نشان مي‌دهد. رنگ پسته تازه، بنفش مايل به سبز است و اگر تيره يا سفيد باشد، نشان از كهنگي آن دارد و لايه داخلي پسته هم بايد سبز كمرنگ باشد نه زرد يا سبز تيره. چنانچه دهانه پوسته بيروني و سخت پسته باز است بايد هنگام فشار دادن دهانه، سفت و سخت باشد، اگر دهانه پسته با فشار دادن بسته شود، ممكن است خندان بودن پسته به دليل خيساندن در آب و خشك كردن مجدد آن باشد و به طور طبيعي اين نوع پسته خندان نيست.
دكتر كورش جعفريان
متخصص تغذيه و رژيم‌هاي غذايي و عضو هيات علمي
دانشگاه علوم پزشكي تهران
